Z dniem 1 września 2016 r. Książnica Cieszyńska przystąpiła do realizacji projekt. „Udostępnienie cieszyńskiego dziedzictwa piśmienniczego on-line”. Jego zakończenie przewidziano na 31 marca 2019 r. Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2014-2020 (Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego) dla osi priorytetowej: II. Cyfrowe śląskie dla działania: 2.1. Wsparcie rozwoju cyfrowych usług publicznych (numer projektu WND-RPSL.02.01.00-24-0262/15-003). Wysokość wydatków związanych z projektem wynosi 760 200 zł, w tym 646 170 zł (85%) przypada na dofinansowanie ze środków Unii Europejskiej. Pełną dokumentację projektu włącznie z samym wnioskiem nieodpłatnie wykonało na rzecz Książnicy Cieszyńskiej Stowarzyszenie Wspierania Inicjatyw Gospodarczych DELTA PARTNER.
Zasadniczym celem projektu jest zastąpienie wykorzystywanego w Książnicy systemu bibliotecznego nowym oprogramowaniem, pozwalającym włączyć bazy danych Książnicy do centralnego katalogu zbiorów polskich bibliotek naukowych NUKAT, czy choćby katalogów rozproszonych (KARO). Dla Książnicy oznacza to prawdziwą rewolucję, zmiana systemu pociąga za sobą bowiem także zmianę stosowanego dotychczas formatu opisu katalogowego (MARC 21 w miejsce MARC BN), a wraz nią – konwersję niemal 150 tys. rekordów katalogowych, bibliograficznych i faktograficznych oraz migrację całości danych do nowego systemu. Na tym jednak projekt się nie zamyka. Jego kolejnym niezwykle istotnym elementem jest bowiem digitalizacja przechowywanego w Książnicy zbioru książek wydanych na Śląsku Cieszyńskim pomiędzy 1801 i 1939 r., obejmującego 1800 publikacji (180 000 stron). Realizacja tej części przedsięwzięcia sprawi, że w postaci cyfrowej dostępna stanie się całość przechowywanego w bibliotece cieszyńskiego dziedzictwa piśmienniczego wydanego drukiem do 1939 r. Wcześniej już bowiem, w ramach czterech innych projektów, Książnica poddała ucyfrowieniu wszystkie znajdujące się w jej zasobach tytuły dawnej prasy i czasopism cieszyńskich, które w postaci publikacji DjVu lub PDF udostępniane są w profilu Książnicy w Śląskiej Bibliotece Cyfrowej. Obok nich znaleźć tam można również cyfrowe kopie dwóch dużych kolekcji rękopiśmiennych – zbioru rękopisów z biblioteki ks. Leopolda Jana Szersznika oraz archiwum własnego Tadeusza Regera, a także sporo innych publikacji cyfrowych, obejmujących m.in. współczesne cieszyńskie czasopisma, jak np. „Głos Ziemi Cieszyńskiej” czy zaolziański „Zwrot” oraz wiele innych regionaliów, tak drukowanych, jak i rękopiśmiennych. Łącznie, po udostępnieniu w Śląskiej Bibliotece Cyfrowej przygotowywanych w ramach nowego projektu kopii cieszyńskich książek, dostępne tam zasoby cyfrowe Książnicy Cieszyńskiej obejmować będą już niemal 12 tys. publikacji (blisko miliona stron), co lokuje Książnicę w ścisłej czołówce instytucji współtworzących ŚBC. Także pod względem popularności wśród użytkowników ŚBC cyfrowy zasób Książnicy znajduje się w ścisłej czołówce, tuż za kolekcjami samej Biblioteki Śląskiej, a jej publikacje do połowy 2018 r. wyświetlone zostały już ponad 1,8 miliona razy.
Prace digitalizacyjne w ramach aktualnego projektu rozpoczęły się już w minionym roku. W pierwszej fazie wyselekcjonowano wszystkie znajdujące się w zbiorach Książnicy druki zwarte wydane na Śląsku Cieszyńskim do 1939 r., sporządzono ich szczegółowe opisy katalogowe, a także poddano drobnym zabiegom introligatorskim przygotowującym druki do digitalizacji. Tę ostatnią powierzono wyłonionej w drodze przetargu firmie GB Soft z Zabrza, która przy użyciu skanera planetarnego wykonała ich kopie w formacie TIFF oraz publikacje cyfrowe w formacie PDF, wyposażone w przygotowane w oparciu o spisy treści zakładki nawigacyjne oraz w warstwę OCR. Co istotne, OCR-owi poddano kopie wszystkich książek, zarówno wydrukowanych czcionką łacińską, jak i gotycką, co oznacza, iż czytelnicy z łatwością będą mogli przeszukiwać całą zdigitalizowaną kolekcję według dowolnie wybranych słów. Aktualnie publikacje wytworzone w ramach projektu są stopniowo udostępniane w Śląskiej Bibliotece Cyfrowej w osobnej zakładce, dedykowanej wyłącznie realizowanemu obecnie projektowi, a proces ich publikowania zakończy się w sierpniu br. (spośród 1800 zdigitalizowanych tytułów opublikowanych zostanie ok. 1400 publikacji, w stosunku do których wygasły prawa autorskie; z pozostałych korzystać będzie można w czytelni Książnicy).
Poddany digitalizacji zbiór książek jest bardzo zróżnicowany. Pod względem językowym publikacje polskie stanowią ok. 70%, niemieckie ok. 21%, czeskie ok. 6%. Obok czcionki łacińskiej (ok. 75%) dość licznie występuje gotycka (ok. 25%). Najstarsze druki wytłoczone zostały w pierwszej cieszyńskiej drukarni, założonej przez Tomasza Prochaskę w 1806 r. Są wśród nich m.in. katolickie i ewangelickie druki religijne, dzieła naukowe (m.in. Leopolda Jana Szersznika i Albina Heinricha), druki okolicznościowe i publikacje urzędowe (m.in. rozporządzenia cieszyńskiego Urzędu Obwodowego). Na uwagę zasługują najstarsze cieszyńskie polonika: prace Jana Brzuski, Karola Kotschego, Pawła Kajzara i Jana Śliwki, a także pierwsze polskie kancjonały wydane na Śląsku Cieszyńskim: katolicki ks. Antoniego Janusza i ewangelicki Jerzego Bogusława Heczki. Znaczącą część zdigitalizowanej kolekcji stanowi kilkaset druków religijnych (niemal w równej proporcji katolickich i ewangelickich), m.in. kancjonały, katechizmy, teksty kazań. Wśród publikacji katolickich wymienić można m.in. prace Andreasa Potiorka, Josefa Onderka, Josefa Bystřičana, Pawła Matuszyńskiego, Jana Żmijki, Ignacego Świeżego, wśród druków ewangelickich – m.in. publikacje Leopolda Marcina Otto, Wilhelma Raschke, Theodora Karla Haasego, Andrzeja Pauliniego, Jana Pindóra, Jana Kłapsi, Pawła Twardego. W ramach projektu zdigitalizowane zostały fundamentalne opracowania historyczne dotyczące Śląska Cieszyńskiego autorstwa m.in. Gottlieba Biermanna, Antona Petera, Karla Raddy, Franciszka Popiołka, Józefa Londzina, Jana Galicza, Aloisa Adamusa, a także drobniejsze, a interesujące przyczynki historyczne. Interesujące, a często unikalne są prace, które publikowali przedstawiciele miejscowego środowiska naukowego, m.in. Gustav Waniek (językoznawstwo), Hugo Wilhelm (rolnictwo), Jan Wytrzens (językoznawstwo), Max Rosenfeld (chemia), Wiktor Schmidt (pedagogika), Henryk Życzyński (historia literatury). Unikalne druki znaleźć można także wśród utworów literackich wydanych przez miejscowych autorów. W języku niemieckim publikowali m.in. Paul Lamatsch von Warnemünde, Thomas Kortan, Friedrich Jenkner, Rudolf Benrud, Ludwig Winder. Wśród wydawnictw w języku polskim wymienić można m.in. utwory Jana Kubisza, Jerzego Nikodema, Emanuela Grima, Gustawa Morcinka, a także twórców literatury popularnej (Ferdynand Dyrna, Walenty Krząszcz, Jan Szuścik, Franciszek Francus, Robert Zanibal, Dominik Ściskała). Literaturę czeską reprezentują m.in. prace Jaroslava Ludvíka Mikoláša, Marii Ostravickiej-Skotnicowej, Josefa Kutty. W poddanym digitalizacji zbiorze znalazły się liczne podręczniki szkolne. Wśród najstarszych należy zwrócić uwagę na wydania prac Jana Śliwki. Warto wymienić także m.in. samouczki językowe i podręczniki do nauki rysunków Bernarda Kotuli, podręczniki rolnictwa Władysława Szybińskiego, podręczniki geograficzne Alojzego Milaty oraz historyczne Pawła Bobka i Jana Wojnara, śpiewniki Karola Hławiczki, podręczniki stenografii Franciszka Kotasa. W okresie międzywojennym w Bielsku wydane zostały unikalne podręczniki dla miejscowych szkół z niemieckim językiem nauczania (Bernhard Müller, Martin Mack). W zbiorze poddanym digitalizacji nie zabrakło także najstarszych przewodników turystycznych po Śląsku Cieszyńskim, m.in. autorstwa Karla Kolbenheyera, Antona Grudy, Andrzeja Podżorskiego, Mieczysława Orłowicza, Bronisława Stiasnego, Františka Muzikářa. Wśród muzykaliów znalazły się m.in. kompozycje Jerzego Klusa i Jana Gawlasa; zbiory pieśni okolicznościowych i ludowych, m.in. publikowane przez Andrzeja Hławiczkę, Jerzego Drozda, Ferdynanda Pustówkę; śpiewniki kościelne (katolickie Emiliana Schindlera, Wenzela Babuschka, Karla Macholda; ewangelickie Jerzego Klusa, Andrzeja Hławiczki, Jerzego Hadyny, Karola Banszela). Znaczącą część (ok. 200 tytułów) zdigitalizowanych druków stanowi kolekcja wydawnictw dokumentujących działalność instytucji i organizacji politycznych, gospodarczych, kulturalnych i oświatowych (wśród nich kilkadziesiąt druków dotyczących Komory Cieszyńskiej) – statuty, regulaminy, ogłoszone drukiem protokoły z posiedzeń, księgi pamiątkowe i jednodniówki publikowane z okazji jubileuszy. Cenne materiały do badań historii regionu stanowią zbiory przepisów i poradniki prawne, a także dokumenty życia społecznego – ogłoszenia urzędowe, cenniki firmowe, katalogi księgarskie, informatory o imprezach. Cenne źródła do badań dziejów stosunków politycznych, narodowościowych i religijnych na Śląsku Cieszyńskim stanowią druki o charakterze publicystycznym, z których najstarsze opublikowane zostały już w okresie Wiosny Ludów. Wśród publikacji związanych z najnowszymi dziejami regionu zwraca uwagę pokaźny zbiór wydawnictw z lat 1919-1920 (m.in. propolskie i proczeskie druki plebiscytowe). Relacji polsko-czeskich dotyczą m.in. publikacje Włodzimierza Dąbrowskiego, Feliksa Konecznego, Wacława Naake-Nakęskiego, Franciszka Dudy, Fridolína Šlachty i Antonína Hořínka. Z okresu po 1920 r., kiedy region podzielony został pomiędzy Polskę i Czechosłowację, digitalizacji poddane zostały zarówno wydawnictwa opublikowane w polskiej części Śląska Cieszyńskiego, jak i na Zaolziu. W pierwszej grupie obok wydawnictw znanych i rozpowszechnianych w całej Polsce (seria „Samouczek Techniczny” wydawana przez cieszyńską księgarnię Brunona Kotuli czy publikacje spirytystyczne Wydawnictwa „Hejnał” w Wiśle), znalazły się unikalne, niskonakładowe wydawnictwa regionalne. Z kolei wśród publikacji wydanych na Zaolziu wyróżniają się publikacje dokumentujące działalność licznych organizacji polskich w Czechosłowacji. Znaczący dorobek miejscowych autorów (Jan Matula, Paweł Myrdacz, Jerzy Tomoszek, Franciszek Jeżowicz, Rudolf Budnik, Karol Biel) stanowią też podręczniki opracowane dla potrzeb szkół polskich na Zaolziu. Wśród utworów literackich warto zwrócić uwagę na prace Karola Bergera, Pawła Kubisza, Adolfa Fierli, Rudolfa Niebroja, Aurelii Dostalówny, czy oryginalną, a zapomnianą twórczość Mizzi Jureczek-Zieliny.
Przesłała Małgorzata Szelong - Ksiąznica Cieszyńska
